Hugo Ball

 

 

 

 

 

 

 

 

 

HUGO BALL

De vader van dada

 

p 5 juli 1920 noteerde Hugo Ball in zijn dagboek: ‘Vandaag heb ik een punt gezet achter mijn “fantastische roman”. Tenderenda zal hij heten, naar Laurentius Tenderenda, de kerkdichter, die op het eind aan bod komt. Ik kan het boek alleen maar vergelijken met die hermetisch gesloten magische schrijn, waarin volgens het geloof van de oude joden Asmodee zat opgesloten. Zeven jaar ben ik aldoor tussen kwelling en twijfel met deze woorden en zinnen in de weer geweest. Nu het boekje klaar is, valt een zware last van mij af. Mogen alle aanvallen van hatelijkheid erin begraven zijn.’

Het boek verscheen, en verdween.

Pas in 1967 dook het weer op, toen uitgeverij Der Arche in Zürich een nieuwe editie in het licht gaf.

Het was er de tijd naar. De artistieke provocaties waarmee Hugo Ball en zijn vrienden in de eerste wereldoorlog van zich deden spreken, waren voor de contesterende studenten in de jaren zestig koren op hun molen. Dada, in Duitsland ten tijde van de nazi’s weggevaagd, herrees als een feniks uit zijn as.

CABARET VOLTAIRE

Hugo Ball stond aan de wieg van deze beweging. In februari 1916 begon hij in de duistere Spiegelgasse te Zürich met Cabaret Voltaire, waarbij zich spoedig kunstenaars uit alle richtingen in het door de oorlog geteisterde Europa aansloten.

Tenderenda, meenden degenen die in de jaren zestig Dada een warm hart toedroegen, moest alleen al vanwege het feit dat het door deze sympathieke Dada-voorman was geschreven de moeite waard zijn.

Bovendien wisten zij, op grond van de postuum door Balls vrouw Emmy Hennings (foto) uitgegeven dagboeken (Flucht aus der Zeit, 1927) wat ze van deze dadaïst konden verwachten.

Moe van alle tegenwerking die hij in zijn korte openbare leven als kunstenaar had ondervonden, trok hij de bergen in, waar hij zich tot het katholicisme bekeerde en als ‘een goed mens’ door de boerenbevolking op handen werd gedragen.

Tenderenda is inderdaad niet los te zien van de persoon van Hugo Ball, zijn hang naar mystiek, zijn religieuze ontwikkeling en de verzen die hij als dadaïst in Cabaret Voltaire ten gehore bracht (het ‘klankgedicht’ is een van de belangrijkste ‘uitvindingen’ van Dada).

HERMETISCH

In Tenderenda vinden we er een aantal mooie voorbeelden van, zoals ‘jolifanto bambla’ (de ‘Olifantenkaravaan’) waarover Ball opmerkte: ‘De donkere reeks klinkers en het slepende ritme van de olifanten voerden me naar een ultieme climax. Hoe moest ik het slot aanbrengen? Ineens kwam ik tot het besef dat er voor mijn stem geen andere weg was overgebleven dan het oeroude ritme van sacerdotale [priesterlijke] lamentaties, in de stijl van de kerkliederen van de katholieke mis in het Oosten en het Westen.’

Tenderenda is een hermetische tekst die zich nooit of te nimmer zal laten ontsluiten, omdat de auteur het tegendeel van een te begrijpen verhaal wilde. In Tenderenda zet Ball de kooi van de ratio waarin wij opgesloten zitten, wagenwijd open om toegang te krijgen tot de verborgen oerwaarheden die in het (collectieve) onderbewustzijn verborgen liggen en die hij verbindt met mythen, orakels, primitieve spreuken, bijbelteksten, lamentaties, incantaties en niet in de laatste plaats . . . het lichaam.

‘Das künstlerische Gestalten,’ zei Ball, ‘ist ein Beschwörungsprozess und in seine Wirkung eine Zauberei. . .’

Ball dacht dat wat eeuwenlang in de pressure cooker van de geschiedenis had kunnen inkoken tot boodschappen met een soms huiveringwekkende kracht, door hem in zes jaar tijd – ‘tussen kwelling en twijfel’ – nog eens dunnetjes overgedaan kon worden.

Later in de bergen van Ticino zal hij ook zelf begrepen hebben dat zoiets niet kan.

We hebben er een wonderlijk boek aan te danken dat door Jan H. Mysjkin is vertaald en bij Vantilt werd uitgegeven.

Zonder Tenderenda zou Dada minder mystiek en religieus zijn dan wij denken.

 

 

NAWOORD I

Kort nadat ik deze korte impressie over Tenderenda in de Volkskrant van 17 maart 2000 had gepubliceerd, vond ik op de afdeling modern antiquariaat van de boekhandel Premsela in de Van Baerlestraat te Amsterdam een Engelse vertaling van Balls intrigerende boek.

Het boek heet Ball and Hammer, en dat is niet voor niets omdat zowel Ball als Hammer er een belangrijke bijdrage aan geleverd heeft.

Ball is de schrijver van het boek in het Duits, dat weten we, en Hammer, Jonathan Hammer, is de man die twintig jaar lang gewerkt heeft aan een verantwoorde en leesbare vertaling van Tenderenda in het Engels. Maar Hammer vertaalde niet alleen die tekst: hij voegde er ook een aantal door hemzelf gemaakte illustraties aan toe, want Hammer is een Amerikaanse kunstenaar die heel erg door Hugo Ball wordt geïnspireerd.

Ball and Hammer is door de tweeledige werkzaamheden van Hammer een heel bijzonder boek geworden.

Maar dat is nog niet alles. Door een essay van Jeffrey T. Schnapp, een hoogleraar aan Stanford in de Verenigde Staten, wordt de lezer ook superieur geïntroduceerd in de wereld van Dada, van Ball, en van…uiteraard… Tenderenda.

Ball and Hammer is op die manier een mooi voorbeeld van de wijze waarop een ‘ongrijpbare’ beweging als Dada tot in onze tijd is doorgegaan met het beïnvloeden van kunstenaars. Wie zich in dit boek verdiept komt weer wat dichter in de buurt van  wat een kunstenaar als Ball in het begin van de twintigste eeuw bewoog.

Dat is des te interessanter omdat in het werk van Ball de kiemcel van het twintigste-eeuwse modernisme onaangetast voor ons spiedend oog  bewaard is gebleven.

Het boek verscheen in 2002 bij Yale University Press.

Het  is ongetwijfeld daar of  langs de weg van sites voor gebruikte boeken bij moderne antiquariaten ergens in de wereld nog te vinden.

Jumping Jack with his nose in his hands, 1996, graphite and colored pencil on paper.
Illustratie van Jonathan Hammer in Ball and Hammer

NAWOORD II

Voor een goed begrip van Hugo Ball, zowel van zijn leven en opvattingen als van zijn werk, is zijn autobiografie Die Flucht aus der Zeit (1927) van groot gewicht. Het boek  als zodanig is van belang  omdat het ons juist vandaag de dag meer leert over de beweegredenen van deze Dada-kunstenaar en van de beweging zelf.  Waarom gingen Ball en zijn bentgenoten zo tegen de gevestigde kunst te keer? Jammer genoeg is Die Flucht aus der Zeit nergens meer te vinden. Er staan wel stukken eruit op het internet.  De uitgever Wallstein in Göttingen kondigt al heel lang een herdruk aan (in het kader van de uitgave van Balls verzamelde werk), maar het laatste bericht dat mij dienaangaande gewerd, op 10 september 2010, is dat het boek vermoedelijk pas in het najaar van 2011 verschijnt. Men heeft nog steeds geen tekstbezorger gevonden, dat wil zeggen, iemand die het werk van Ball en Dada kent, die de tekst van Balls boek toetst aan het oorspronkelijke manuscript en deze nieuwe editie van commentaar voorziet.

 

WKtS

Zie verder: http://www.wallstein-verlag.de/9783892447443.html
En ook: http://www.hs-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/20Jh/Ball/bal_zei2.html